ملی شدن صنعت نفت ایران، گزارشی از کمیسیون نفت مجلس شورای ملی
در ۲۸ خرداد ۱۳۲۹ لایحه قرارداد الحاقی موسوم به گس – گلشاییان از سوی دولت منصور به مجلس پیشنهاد شد. فضای سیاسی حاکم بر پایتخت تحت تاثیر سرنوشت این لایحه متشنج بود. منصور متقاعد شده بود که لایحه را به مجلس برده و نظر مشورتی نمایندگان را اخذ کند. او پیشنهاد داد کمیسیونی متشکل از نمایندگان به این مهم پرداخته و سپس مجلس نظرش را به دولت اعلام کند. در مقابل بخشی از نمایندگان به رهبری دکتر مصدق إصرار داشتند دولت نظرش را به صراحت در قبول یا رد لایحه اعلام کند. در ۳۰ خرداد همان سال مجلس که از شتاب زدگی پرهیز میکرد در حضور و با تقاضای نخست وزیر پس از رای گیری موضوع نفت را به کمیسیون ویژه هجده نفره نفت فرستاد.
پیش از رای گیری دکتر مصدق به منصور نخست وزیر که در مجلس حضور داشت اصرار می ورزید که نظرش درباره لایحه گس- گلشاییان را ابراز نماید. منصور طفره می رفت. مصدق و مکی در رای‌گیری رای مخالف دادند ولی اکثریت ارا نمایندگان مجلس موافقت کردند لایحه نفت به کمیسیون مخصوص که کمیسیون مخصوص نفت خوانده شد برود و در انجا مورد بررسی قرار گیرد. در روز سی خرداد که بین مصدق و منصور مجادله لفظی پیش آمد مصدق و یارانش نمی دانستند همین کمیسیون نفت منشا ملی شدن صنعت نفت خواهد شد.
مصدق در بخشی از سخنانش تلویحا از اعاده لایحه به مجلس از سوی نخست وزیر ابراز نگرانی کرد و از سوی دیگر رسیدگی لایحه نفت در یک کمیسیون مخصوص را با اهداف مجلس همسو خواند. به متن مذاکرات مجلس در این واقعه تاریخی نگاه می کنیم تا حال و هوای آن روزگار بهتر دریابیم.
مصدق: «…من عرض می‌کنم به جناب آقاى منصور بیایید اینجا یا با این لایحه موافق هستید یا مخالف اگر موافق هستید بگویید اگر مخالف هم هستید ما هیچ ایرادى نداریم دولت حق دارد با هر چه که عقیده دارد بیاید بگوید من موافقم بسیار خوب در صورت موافقت این لایحه می‌رود به کمیسیون خاص اشکال ندارد، باشد، عیبى ندارد البته آقایان نمایندگان محترم می‌خواهند به ما منتى بگذارند ما هم خیلى متشکریم می‌فرمایند وقتى کمیسیون‌ها انتخاب شد ما در مجلس نبودیم. نمایندگان تهران در مجلس نبودند و حالا هم مى‌خواهند کمیسیون خاصى از شعب که ما هم در آن شعب عضویت داریم تشکیل شود که ما هم در این کمیسیون عقیده خود را اظهار کنیم ما هم با کمال امتنان و تشکر این پیشنهاد آقایان را قبول مى‌کنیم پیشنهاد دولت را قبول می‌کنیم»
منصور نخست وزیر در پاسخ گفت:
«بیانات جناب آقاى دکتر مصدق البته یک متنى داشت یک حواشى بنده زیاد داخل حواشى نمی‌شوم، متنش از نقطه نظر نفت بود از نقطه نظر دستور طرح شدنش اما بعد از فرمایشاتی که فرمودند به نتیجه‌اى رسیدند که همان نتیجه منظور بود یعنى تصدیق فرمودند که خوب است این قضیه تحت شور در کمیسیون دربیاید، و در باب ترتیب کمیسیون هم اظهار نظرى فرمودند بنابراین بنده تصور می‌کنم که اختلاف نظرى در بین نیست که بنده زیاد مفصل عرض کنم اما در خصوص تقاضایى که دولت کرده‌اند از مجلس به عقیده بنده خیلى ساده بود و مطابق آیین‌نامه هم بود این بود که یک موضوعى است یک لایحه‌ای است در دستور مجلس دوره تقنینیه سابق بوده آن چون ناقص مانده در این دوره جزو دستور قرار گیرد و براى این که مداقه و شور در اطرافش کاملاً به عمل بیاید به کمیسیون خاصى رجوع بشود و به نظر بنده این تقاضا کاملاً مطابق منطبق بود، همچنین مطابقت میکرد با آیین‌نامه ما نخواستیم یک کار فوق‌العاده‌اى بشود چون لایحه جدیدى هم نداشتیم همان لایحه بود که در شور دوره پانزدهم تقنینیه بود. مطابق ماده 41 آیین‌نامه جزو لوایح معوقه بود و دولت یا 15 نفر از نمایندگان حق داشتند که این را تقاضا کنند داخل دستور شود بنابراین مطابق همان نتیجه‌اى که خودشان اتخاذ فرمودند براى این که مسئله مهم است و شور و مداقه کاملى در اطرافش بشود به نظر بنده رسید که یک کمیسیون خاصى مرکب از منتخبین اعضاى شعب شش‌گانه مجلس تشکیل بشود بهتر است براى این کار در جلسه خصوصى و در جلسه علنى روز گذشته هم بنده عرض کردم که از این نقطه نظر بنده اصرارى ندارم به کمیسیون خاص یا کمیسیون‌های عادى مجلس برود هر طور که بهتر و صلاح‌تر مى‌دانند آن طور اقدام بفرمایند پس جناب آقاى دکتر تصدیق خواهد فرمود که بنده چیزى عرض نکردم (دکتر مصدق- دو کلمه بفرمایید یا موافق یا مخالف) عرض کنم التفات بفرمایید لایحه‌ای است که دولت داده و معوق مانده تکلیفش معین نشده به موجب آیین‌نامه مجلس دولت یا 15 نفر از نمایندگان مى‌توانند تقاضاى طرح آن را بکنند بنده آن تقاضا را کردم طرح بشود یعنى تحت شور دربیاید (دکتر مصدق- مدافع لایحه هستید یا نیستید؟) لایحه دیگرى نداشتیم که بیاوریم همان است که تحت شور و بحث بوده. و ناقص مانده مطابق آیین‌نامه حق دارید تقاضا کنیم که تحت شور و بحث قرار گیرد (دکتر مصدق- شما موافق هستید یا مخالف، دو کلمه) بنده این را خیلى ساده می‌دانم و تصور می‌کنم مطابق آن منظورى است که آقا دارید یعنى همان نتیجه است حالا اگر در طرزش نظریاتى دارید بنده چه عرض کنم بنده این را خیلى ساده می‌دانم اما این که مى‌فرمایید وجوهش به چه مصرفى برسد نظر مجلس این بود که وجوه نفت اختصاص داده شود به یک دستگاهى که اسمش سازمان برنامه است، سازمان برنامه هم تشکیل شد حالا آن سازمان برنامه را اگر مجلس نسبت به آن رأى دیگر بدهد به اختیار خودش است پول مال مملکت است و به اختیار مجلس است اما نسبت به برنامه هم یک بحثى دارد که بنده تقاضا خواهم کرد یک کمیسیونى تشکیل بشود آقا هم تشریف داشته باشند که ببیند چه کرده و چه باید بکند و این پول چه جور باید مصرف بشود بنده هم عرضى ندارم اما خود بنده هم از آنجا پنج هزار تومان حقوق نگرفته‌ام (دکتر مصدق- چقدر بوده؟) تقریباً نصف این بوده، دو ثلث آن بوده، (دکتر مصدق- خوب گرفتید آقا) حقوق گرفتن اشکالى ندارد این که داخل موضوع نیست جنابعالى هم هر وقت سر کار بوده‌اید گرفته‌اید، خوبى اینها یک مطالبى است که وصل می‌شود به یک موضوعاتى و گمان می‌کنم که اصل مطلب را باید گرفت و در اصل مطلب صحبت کرد. (دکتر بقایى- از لایحه کى دفاع می‌کند آقاى نخست وزیر؟) بالأخره می‌رود در کمسیون دولت آن جا حاضر است و بحث می‌شود شاید یک راه‌هاى خوبى هم پیدا بکنیم بالأخره هم مى‌آید تحت شور و بحث الان بنده نمى‌نتوانم چیزی در مجلس بگویم به جهت این که مسئله نفت یک مسئله تکنیکى است، فنى است، همان طور که فرمودند یک قدرى باید در اطرافش بحث بشود به یک کلمه و دو کلمه و یک جلسه که نمی‌شود قضیه را روشن کرد وقتى که آمد در کمیسیون همان طور که فرمودند اعضاى کمیسیون هستند اهل اطلاع هم هستند در آن لایحه صحبت می‌شود له و علیه دارد البته هر کس دلایلى دارد اقامه می‌کند بالأخره حقایق مکشوف می‌شود براى مملکت و ملت ایران و تکلیفش معلوم می‌شود…»
«مکى: در صورتی که شما نظرتان را اظهار بدارید که موافق هستید یا مخالف
دکتر بقایى: بالأخره جواب چه شد؟
نخست وزیر: تصور می‌کنم دیگر جاى بحث نباشد این قضیه بحث و شور و مداقه است در کمیسیون
دکتر بقایى: بالأخره جواب چه شد؟ جواب نفرمودید.»
پس از سخنان منصور، نایب رییس مجلس رای گیری را آغاز و نتیجه سرنوشت ساز را اعلام کرد. اکثریت نمایندگان، البته بحز دکتر مصدق و تنی چند از یارانش، به رسیدگی لایحه گس – گلشلییان در کمیسیون مخصوص موافقت کردند.
«نایب رئیس- پیشنهاد آقایان نمایندگان با 51 رأى موافق از 88 رأى تصویب شد از آقایان رؤساى شعب تقاضا دارم که روز پنجشنبه قبل از تشکیل جلسه علنى تشکیل جلسه بدهند و از هر شعبه 3 نفر انتخاب کنند.
اسامى موافقین آقایان: ثقت‌الاسلامى، فقیه‌زاده، بهادرى، مرتضى حکمت، ظفرى، صدر میرحسینى، دکتر حسن علوى، محمدتقى برومند، میرمجید موسوى، دکتر طاهرى، دکتر راجى، محسن افشار‌صادقى، صفایى، دکتر جلالى، بزرگ‌نیا، ابوالحسن رضوى، شکرایى، سالاربهزادى، علی‌محمد دهقان، کهبد، عباسى، گودرزى، خاکباز، گیو، دکتر برال، دولتشاهى، کوراوغلى، افشار، نبوى، سرتیپ‌زاده، ملک‌مدنى، مهدى ارباب، سعید مهدوى، محمدعلى مسعودى، پالیزى، ابریشم‌کار، هراتى، ناظرزاده، احمد حمیدیه، قره‌گوزلو، عبدالحسین مجتهدى، عرب‌شیبانى، حسن مکرم، مجید موقر، امامى، اهرى، مهدى صدرزاده، محمد قرشى، غلام‌حسین ابتهاج، ناصر صدرى، عماد تربتى، دولت‌آبادى
اسامى مخالفین- آقایان: دکتر مصدق، دکتر بقایى، مکى، آزاد، خسرو قشقایی، صالح، دکتر شایگان، آشتیانى‌زاده، کشاورز‌‌صدر، سید على بهبهانى، نریمان
ورقه سفید علامت امتناع یازده برگ.»
اول تیر ۱۳۲۹ در جلسه سی ونهم مجلس شورای ملی گزارشی از انتخاب اعضا کمیسیون مخصوص نفت قرائت شد که متن آن در پایین می اید.
«نایب رئیس- مجلس وارد دستور می‌شود قبلاً مطالبى است که به اطلاع آقایان باید برسد نتیجه انتخاب کمیسیون در شعب شش‌گانه قرائت می‌شود (به شرح زیر قرائت شد)
مقام محترم ریاست مجلس شورای ملى- بیش از ظهر امروز شعب شش‌گانه به منظور انتخاب 3 نفر از هر شعبه براى رسیدگى به لایحه الحاقى قرارداد نفت تشکیل و هر یک از شعب به ترتیب زیر سه نفر انتخاب نمودند:
از شعبه اول: آقایان دکتر مصدق، دکتر علوى، ناصر ذوالفقارى
از شعبه دوم: آقایان جواد گنجه، فقیه‌زاده، الله‌یار صالح،
از شعبه سوم: آقایان مکى، خسرو قشقایى، سرتیپ‌زاده
از شعبه چهارم: آقایان جمال امامى، جواد عامرى، دکتر کاسمى
از شعبه پنجم: آقایان حائرى‌زاده، فرامرزى، دکتر هدایتى
از شعبه ششم: آقایان دکتر شایگان، سید‌على بهبهانى، پالیزى (وکلا- مبارک است)
نایب رئیس- البته آقایان وظایف خودشان را انجام می‌دهند.»
همزمان با تشکیل اولین جلسه کمیسیون نفت در روز دوشنبه پنجم تیر ۱۳۲۹ برای رسیدگی به لایحۀ قرارداد الحاقی نفت، شاه منصور را به دربار فراخواند و پایان کار دولتش را خاطر نشان کرد شاه به دنبال نخست وزیری رزم آرا بود. در نخستین جلسه کمیسیون نفت نامه ای به دولت ارسال و تقاضای پرونده نفت می شود ولی دولت به دلیل تغییر کابینه پاسخ نمی دهد. دولت منصور مستعفی و سرلشکر رزم ارا مامور تشکیل دولت جدید می شود. مجلس شورای ملی در ۱۳ تیر به کابینه رزم آرا رای اعتماد داد. در این جلسه دکتر مصدق و حسین مکی و مظفر بقایی با دولت رزم آرا به مخالفت سخن گفتند. حسین مکی دولت رزم آرا را دست نشانده امریکا خواند.
در طول پنجم تا بیست تیر مصدق و یارانش به اهمیت کار دولت منصور پی بردند. انان سنگر جدیدی که به دلیل محافظه کاری منصور پدید امده بود را ارج نهادند و فهرستی از کارشناسان نفتی را برای دعوت به کمیسییون تهیه کردند. در بیست تیر ۱۳۲۹ درحالی که دولت رزم آرا مقدمات گفتگو با شرکت نفت انگلیس ایران را می چید حسین مکی در صحن مجلس گزارشی از وضعیت کمیسیون نفت قرائت و نارضایتی خود از عدم همکاری دولت بیان نمود:
«قرائت گزارش کمیسیون نفت
رئیس- یک گزارش دیگری هم هست که قرائت می‌شود. (به شرح زیر قرائت شد)
اولین جلسه کمیسیون نفت روز دوشنبه تیر ماه تشکیل و هیئت رئیسه خود را تعیین نموده و بلافاصله به وزرات دارایى طبق نامه رسمى شرحى ارسال و تقاضا شد هر چه زودتر پرونده‌هاى مربوط به موضوع نفت را براى مطالعه کمیسیون ارسال دارند و ضمناً از چند نفر مطلعین نیز براى روز دوشنبه 12 تیر ماه دعوت شد که در کمیسیون حضور یابند. در تاریخ 11 تیر ماه 1329 طبق نامه شماره 926 محرمانه فورى از طرف وزیر دارایى به کمیسیون رسید که عین آن ذیلاً نقل می‌شود.
محرمانه فورى- مجلس شوراى ملى- کمیسیون مخصوص نفت- عطف به مرقومه شماره 163 مورخه ۵ تیر ماه 1329 مبنى بر این که گزارش‌ها و اسناد و مدارک مربوط به موضوع نفت تا روز یکشنبه 11 تیر ماه به آن کمیسیون ارسال گردد. استحضار می‌دهد چون تنظیم اوراق و اسناد مزبور و مهیا نمودن آنها تا روز یکشنبه 11 تیر ماه مقدور نیست اوراق مدارک مزبور، آخر هفته جارى به آن کمیسیون ارسال خواهد شد- از طرف وزیر دارایى.
بنابراین با توجه به مفاد نامه مزبور و جریان تغییر دولت کمیسیون نفت بدون اظهار نظر دولت جدید و عدم وصول اوراق و پرونده‌هاى مربوطه تشکیل آن میسر نشد و اینک براى استحضار مجلس شورای ملى مراتب را به عرض می‌رساند. مخبر کمیسیون مخصوص نفت، حسین مکى»
ریاست کمیسیون نفت با دکتر مصدق بود و میتوان فعالیتهای کمیسیون را به سه دوره تقسیم کرد: دورۀ اول 24جلسه به طول انجامید و در 15آذرماه پایان یافت و در نهایت اعلام کرد که قرارداد الحاقی گس- گلشائیان برای استیفای حقوق ایران کافی نیست. پس از طرح این گزارش در مجلس و پنج جلسه مذاکره وزیر دارایی وقت لایحۀ الحاقی را در جلسه پنجم دی ماه 1329 استرداد نمود. مجلس شورای ملی نیز در جلسه 14 دیماه 1329 گزارش کمیسیون مخصوص نفت را تأیید و به این کمیسیون مأموریت داد که ظرف دو ماه، گزارشی مبنی بر تعیین وظیفه و رویۀ دولت تهیه و برای تصویب، تقدیم مجلس نماید. بدینترتیب کمیسیون از تاریخ 9 بهمن 1329 دور دوم خود را آغاز و پس از 12جلسه اعلام کرد که «نظر به اینکه ضمن پیشنهادات واصله به کمیسیون نفت، پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت در سراسر کشور موردتوجه و قبول کمیسیون قرار گرفته و از آنجایی که وقت کافی برای مطالعه در اطراف اجرای این اصل باقی نیست، کمیسیون مخصوص نفت از مجلس شورای ملی تقاضای دو ماه تمدید مینماید» تصمیم اتخاذشده از سوی کمیسیون مخصوص نفت، مبنی بر ملی کردن صنعت نفت در سراسر کشور در جلسه 24 اسفند 1329 به تصویب رسید و کمیسیون، دوره سوم خود را از همین تاریخ شروع نموده و مشغول رسیدگی به طرز اجرای ملی شدن صنعت نفت در سراسر کشور گردید تا اینکه در جلسه 5 اردیبهشت 1330 تصمیم به خلع ید از شرکت نفت ایران و انگلیس گرفته شد.
موضوعات مطرحشده در دوره اول شامل این موارد میشد: صلاحیت دولت برای رسیدگی به ماجرای نفت، لزوم مطالعۀ بیشتر حول تصویب یا عدم تصویب قرارداد، مطالعات درخصوص اسناد نفت در دهههای گذشته، منافع بسیار انگلستان و سود اندک ایران از قرارداد نفت، چگونگی فروش نفت، مباحث مربوط به امور مالی شرکت و درآمدها، امور کارکنان ایرانی و خارجی شرکت و شرکتهای تابعه، مقایسۀ قرارداد با قراردادهای کشورهای دیگر و …
از مباحث مطرحشده در کمیسیون نفت اشکار می شود کمیسیون به دو گروه تقسیم شده بود. مصدق و یارانش خواهان ملی شدن نفت بودند و مخالفان که امامی در رأسشان بود تلاش داشتند به اخذ امتیاز بیشتر از شرکت نفت اکتفا کنند. هر چند اعضای کمیسیون افراد متخصص به مسائل نفت نبودند ولی با دعوت و گفتگو با کارشناسان بر مشکلات و راه حل ها آگاهی یافتند. به طور نسبی اعضا اطمینان حاصل کردند که کارشناسان ایرانی بر راه اندازی پالایشگاه مشکل چندانی نخواهند داشت اما در بخش اکتشاف و از همه مهم تر بخش فروش اطمینان قابل قبولی حاصل نگردید. براورد مصدق ان بود که با فروش نفت توسط دولت منافع بیشتری نصیب ایران می شود. مصدق قدرت شرکت در مناسبات بازار نفت را دست کم می گرفت و در مقابل گروه مخالف استدلال می کردند شرکت با مناسبات و روابطی که دارد مشکلات فراوانی برای فروش نفت ایران به وجود خواهد آورد. واقعیت آن بود که براورد ها در فروش نفت غیر واقعی بود. شرکت با تمام توان به تحریم نفت ایران مبادرت ورزید و دولت ملی دکتر مصدق را با چالش های فراوان روبرو ساخت.
ما به سوالات شما پاسخ می دهیم