روند تاریخی قیمت نفت خام
قیمت نفت خام از سال 1861 تاکنون تحت تأثیر عوامل مختلف، فرازوفرود بسیار داشته است. بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که مجموعه عوامل مؤثر در تعیین قیمت نفت‌خام بسیار متنوع هستند. عواملی همچون ظرفیت تولید، افزایش مصرف جهانی، جنگ، تحریم، هزینه‌ی تمام‌شده‌ی تولید و رکود یا رونق اقتصاد جهانی در بالا و پائین رفتن قیمت نفت مؤثر بوده‌اند. شیوع بیماری کرونا از جمله رویداد‌های آخری به‌شمار می‌آید که بر مصرف و قیمت نفت خام اثر گذاشتنه است.
پس از کشف نفت در پنسیلوانیای امریکا در 1859 مصرف نفت تحت تأثیر سیستم پالایشی و صادرات به‌کندی رو به افزایش گرفت. آمار دقیقی از قیمت و مقدار تولید و مصرف نفت در مناطق دیگر جهان مانند باکو و رومانی در دست نیست. جنگ‌های داخلی آمریکا در دهه‌ی 1860 تأثیر به‌سزائی بر مصرف و قیمت نفت گذاشت. در دهه‌ی 1870 میلادی هزینه‌ی تولید و میزان تقاضا دو عامل اصلی در تعیین قیمت نفت بود. هرچند افزایش و کاهش قیمت نفت در دوره‌های کوتاه‌مدت چند هفته‌ای در تمامی سال‌ها دیده می‌شود، ولی قیمت متوسط سالانه‌ی نفت‌خام مبنای این مقاله است.
در سال‌های نخست کشف نفت در آمریکا، ارزش زمین بخش اصلی هزینه‌ی تولید نفت‌خام به‌شمار می‌آمد. راکفلر خیلی زود دریافت ارزش اقتصادی نفت در قرار گرفتن بین مخزن نفت و مصرف‌کننده است. در کمتر از بیست سال، پالایشگاه‌های راکفلر در تعیین قیمت نفت‌خام نقش مهم‌تری ایفا کردند. در دوره‌ی پرهیجان اکتشافات نفتی آمریکا بسیاری از خریداران زمین‌های نفتی به‌دلیل گران شدن قیمت اراضی و ارزان شدن یکباره‌ی نفت ورشکست شدند، اما زنجیره‌ی پالایشگاه‌های راکفلر با هوشمندی توانستند کنترل قیمت را به‌دست بگیرند. در پنجاه سال اولیه، از سال 1861 تا سال 1914 (جنگ جهانی اول)، مصرف فرآورده‌های نفتی پیوسته روند رو‌به‌رشدی داشت و به‌تدریج جایگزین مواد سوختی دیگر مانند زغال‌سنگ و چوب شد.
عواملی همچون تولید خودرو، افزایش مصرف خانگی برای روشنایی و گرمایش، بهبود فرآیند پالایشی و تسهیل سیستم حمل‌و‌نقل، قیمت نفت خام را از 49 سنت در سال 1861 با فرازوفرودهایی به 61 سنت در سال 1914 رساند. در این دوره‌ی زمانی، بالاترین قیمت متوسط برای هر بشکه نفت خام در سال 1864 ثبت شد، که میزان آن معادل 8 دلار و 6 سنت بود. طولی نکشید که قیمت نفت روند نزولی گرفت، تا جایی‌که اغلب سال‌ها بین 70 سنت تا 1 دلار بود. دلیل پابرجایی قیمت نفت در محدوه‌ی 70 سنت تا یک دلار هم‌ترازی تولید و مصرف و هماهنگی کارتل‌های نفتی بود. در این دوره، به‌ترتیب نفت سفید و نفت کوره، و در اواخر دوره، بنزین، تحت تأثیر دو عامل مصرف صنعتی و بهبود سیستم پالایشی قرار گرفتند. فرآیند پالایشی آمریکا از فناوری پیشرفته‌تری برخوردار بود. انواع نفت سفید باکو ارزان‌تر از مشابه آمریکایی به‌فروش می‌رسید.
در طول جنگ جهانی اول، قیمت هر بشکه نفت‌خام روندی افزایشی یافت. متوسط قیمت نفت در سال 1916 حدود یک دلار و 10 سنت؛ در سال 1918 بالغ بر یک دلار و 98 سنت و در سال 1920 حدود سه دلار و 7 سنت بود. در اغلب این سال‌ها، شرکت استاندارد اویل، کنترل بازار را در اختیار داشت. نفت باکو بازیگر خرد محسوب می‌شد. شرکت نفت انگلیس ـ پرشیا به‌جز در مواردی خاص از صادرات نفت خام امتناع می‌کرد و با تأسیس پالایشگاه آبادان حداکثر سود از فروش فرآورده‌های نفتی را به‌دست می‌آورد. صادرات فرآورده‌های نفتی ایران به‌تدریج از سال 1912 از بندر آبادان به دنیا آغاز شد. فرآورده‌های نفت ایران با قیمتی گرانتر از پالایشگاه‌های باکو و برمه سهمی درخور در بازار یافت.
در فاصله‌ی جنگ جهانی اول و جنگ جهانی دوم و در پی رقابت‌های نفتی، سه شرکت استاندارد اویل نیوجرسی، شرکت نفت انگلیس ـ پرشیا (بعدها انگلیس ـ ایران) و شرکت شل، قرارداد اکناکاری (Achnacarry) را در قلعه‌ای با همین نام در اسکاتلند و در اگوست 1928 امضا کردند که به قرارداد «حفظ شرایط موجود» مشهور شد. بر اساس این قرارداد، بازار و صنایع جهان را (به‌جز آمریکا و شوروی) بین خود تقسیم کردند و قیمت نفت نیز از خلیج مکزیک تثبیت می‌شد. این قرارداد تا آغاز جنگ جهانی دوم معتبر بود و پس از آن نادیده گرفته شد. در این زمان، بازار نفت به‌رغم پیدایش کارتل‌های نفتی هنوز در کنترل ایالات متحده قرار داشت. جدا از وقوع جنگ جهانی اول، باید خاطرنشان کرد که با تولید انواع خودرو و مصرف کارخانه‌جات تازه‌تأسیس در فاصله‌ی سال‌های 1911 تا 1928 تقاضا برای نفت‌خام در ایالات متحده فزونی چشمگیری گرفت. در این دوره، نوسان‌های شدید قیمت نفت رخ داد، تا جایی‌که در طول چند سال قیمت نفت خام صددرصد افزایش یافت. بحران مالی آمریکا در دهه‌ی 1930 بخش مهمی از سرمایه‌ی انباشت‌شده‌ی مالکان اراضی نفتی را بر باد داد.
رکود بزرگ بازار مالی و پولی آمریکا در دهه‌ی 1930 در فاصله‌ی بین دو جنگ جهانی بر تولید و قیمت نفت تأثیرگذار بود. بحران مالی از اکتبر 1929 آغاز و تمامی دهه‌ی 1930 را در بر گرفت. کاهش ارزش سهام، ورشکستگی بانک‌ها و تعطیلی واحدهای تولیدی به بیکاری میلیون‌ها نفر انجامید و قیمت نفت خام را از یک دلار و 27 سنت در سال 1929 به یک دلار و 19 سنت در سال 1930 رساند. یک‌باره، با ورشکستگی صاحبان اراضی نفتی در سال 1931 ارزش هر بشکه نفت به 65 سنت رسید. قیمت‌های ارائه‌شده، متوسط قیمت هر بشکه در طول سال است. برخی هفته‌ها، ارزش هر بشکه در برخی مناطق نفتی به کمتر از 35 سنت می‌رسید. متوسط قیمت نفت‌خام در سال 1932 به 87 سنت برای هر بشکه، در سال 1933 این رقم به 67 سنت، در سال 1934 به یک دلار، در سال 1935 به 97 سنت، در سال 1936 به یک دلار و 9 سنت و در سال 1937 به یک دلار و 18 سنت رسید.
بحران مالی اقتصاد جهان در این دوره، بر صنعت نفت ایران تأثیر سیاسی گذاشت. این بحران که به کاهش پرداختی شرکت نفت انگلیس ـ پرشیا به دولت ایران منجر شد، شاه ایران را به لغو قرارداد دارسی در سال 1932 واداشت. پس از مذاکرات پنج‌ماهه، دولت ایران در سال 1933 به انعقاد قرارداد جدید با شرکت و با شرایط جدید مالی ـ پرداختی مبادرت ورزید.
در طول جنگ جهانی دوم، قیمت نفت نوسان ملایم داشت و از یک دلار و 2 سنت در سال 1939 به یک دلار و 2 سنت در سال 1940 و یک دلار و 14 سنت در سال 1941 رسید. همچنین، در ادامه به یک دلار و 19 سنت در سال 1942 و یک دلار و 21 سنت در سال 1944 و یک دلار و 5 سنت در سال 1945 رسید. از بررسی عوامل مرتبط با کاهش قیمت در سال 1945 می‌توان به متغیر افزایش تولید نفت اشاره کرد که به کاهش قیمت انجامید.
تولید نفت ایران که در سال 1938 بالغ بر ده میلیون تن در سال بود با آغاز جنگ رو به کاهش نهاد و در سال 1939 به نه میلیون و پانصد هزار تن و در سال 1941 به شش میلیون و ششصد هزار تن در سال کاهش یافت. از سال 1942 افزایش تولید نفت خام با 9 میلیون و چهارصد هزار تن آغاز شد و در سال پایانی جنگ یعنی سال 1945 به رقم شانزده میلیون و هشتصد هزار تن بالغ گشت. در همین زمان، تولید نفت آمریکا چندان با روند تولید در ایران اختلاف نداشت. تولید نفت‌خام در آمریکا در سال 1939 بالغ بر سه میلیون بشکه در روز و در سال 1940 حدود چهار میلیون و صد هزار بشکه در روز بود، اما در سال از 1941 به رقم کاهشی سه میلیون و هشتصد هزار بشکه در روز رسید. در سال 1942 نیز این روند ادامه یافت، اما از سال 1943 روند افزایشی آغاز شد و به چهار میلیون و صد و بیست و پنج هزار بشکه در روز رسید. این رقم در سال 1945 به چهار میلیون و ششصد و نود و پنج هزار بشکه در روز بالغ می‌شد.
نوسانات قیمت نفت از سال 1945 تا 1972 تحت تأثیر سه عامل افزایش مصرف (در صنایع مختلف همچون فولاد، ریسندگی، سیمان، کوره‌های آجرپزی، راه‌آهن، کشتی‌رانی، هواپیما، نیروگاه‌های برق و خودرو) و افزایش ظرفیت تولید نفت در جهان به‌ویژه منطقه‌ی خاورمیانه و تأسیس سازمان اوپک در تعادل نسبی بود. تولید نفت در کشورهای حاشیه‌ی خلیج‌فارس کمک شایانی به این تعادل کرد. در این دوران که با جنگ سرد هم‌زمان بود، دنیای کمونیسم به افزایش تولید نفت و گاز مبادرت کرد. مصرف نفت در جهان آزاد از جهان کمونیسم پیشی گرفت.
در این دوره، اولین بحران نفتی ملی شدن صنعت نفت ایران در سال 1951 و دومین بحران، بسته شدن کانال سوئز در سال 1956 بود. این دو بحران نفتی به شوک قیمت نفت منجر نشد. دلیل آن تنظیم تولید از سوی کارتل‌های نفتی بود. تشکیل اوپک در سال 1960 میلادی یک بازیگر قدرتمند در بازارهای جهانی را پدید آورد. به‌این‌‌صورت که به پیشنهاد ایران، برخی از کشورهای تولیدکننده‌ی نفت به تشکیل سازمانی برای کنترل تولید و قیمت نفت اقدام کردند که سازمان اوپک نام گرفت. رفتار مسالمت‌جویانه اعضای اوپک به‌مثابه دولت‌های نفتی با شرکت‌های تولید نفت به افزایش حداقلی تولید انجامید.
در سال 1979 به‌دلیل وقوع انقلاب اسلامی و کاهش تولید نفت ایران شوک نفتی پدید آمد و متوسط قیمت نفت از حدود 14 دلار در سال 1978 به بیش از 31 دلار در سال 1979 رسید. ایران، پس از عربستان، دومین کشور بزرگ صادرکننده‌ی نفت بود. با توقف صدور نفت ایران در دی 1357، تعادل بین عرضه و تقاضا بر هم خورد و به‌دلیل ترس از نبود نفت، تقاضا برای نفت به‌طور قابل‌توجهی افزایش یافت. این رخداد به افزایش ظرفیت تولید عربستان انجامید که تاکنون ادامه دارد و بنا بر آن این کشور نقش تنظیم‌کنندگی را در شطرنج نفت جهانی ایفا می‌کند.
شوک نفتی دیگر، کاهش شدید قیمت نفت خام در سال 1986 بود. این کاهش از اواخر سال 1981 آغاز شد و در آگوست 1986 به پایین‌ترین میزان خود، یعنی 9 دلار و 70 سنت رسید. درحالی‌که در آغاز این سال، قیمت نفت خام بالغ بر 20 دلار بود. متوسط قیمت نفت‌خام در این سال حدود 14 دلار ثبت شده است. بروز این شوک نفتی حاکی از آن بود که پس از یک دهه، سازمان اوپک جایگاه تعیین‌کننده‌ی خود در بازارهای جهانی را از دست داده است.
در فاصله‌ی ژانویه تا اگوست 1986 که بحران به‌طور کامل شکل گرفت، تقاضا برای نفت جهان تغییراتی نشان داد و از 45 میلیون و 500 هزار بشکه به 46 میلیون بشکه در روز رسید. «بحران سوم انرژی و ضربه‌ی افت قیمت نفت سبب شد تا تقاضا برای نفت در جهان سیر صعودی بیابد. این افزایش در ابتدا فقط 1 میلیون و 200 هزار بشکه در روز بود، ولی به‌تدریج افزایش یافت و در سال 1990 تقاضا برای نفت 5 میلیون و 600 هزار بشکه در روز بیش از پیش‌بینی تقاضای پیش از بروز بحران بود.» افزایش تولید کشورهای غیراوپک، رکود اقتصادی و گسترش ذخایر راهبردی نفت خام دلیل اصلی این کاهش قیمت بود. علی‌رغم تشتتی که بین اعضای اوپک وجود داشت، آژانس بین‌المللی انرژی نقش مهمی در مدیریت بحران توسط کشورهای صنعتی ـ مصرف‌کننده داشت.
شوک نفتی بعدی در اواخر سال 1990 میلادی با تهاجم عراق به کویت و وقوع جنگ خلیج‌فارس خود را نشان داد و قیمت نفت برای برای مدت کوتاهی به‌شدت افزایش یافت. از سال 1986 قیمت نفت همچنان زیر 20 دلار بود. در اگوست 1990 قیمت نفت 17 دلار بود، اما پس از آغاز تهاجم عراق به کویت روند صعودی گرفت و در اکتبر به 36 دلار به‌ازای هر بشکه رسید. اگرچه طولی نکشید که بار دیگر قیمت روند نزولی گرفت و در طول این دهه ادامه یافت. متوسط قیمت نفت خام در سال 1990 اندکی بیش از 23 دلار بود. تا سال 2001 نفت همچنان زیر 20 دلار معامله شد و در سال 1998 متوسط قیمت نفت‌خام به 12 دلار رسید. روند کاهش قیمت باز هم ادامه یافت و اوایل سال 1999 متوسط قیمت کمتر از 10 دلار بود جریان‌های اقتصادی ازجمله بحران مالی آسیا را عامل اصلی کاهش شدید قیمت نفت دانسته‌اند.
بزرگ‌ترین شوک نفتی در سال 2008 رخ داد. تقاضا بر تولید پیشی گرفت و رؤیای نفت صد دلاری در سال 2008 به واقعیت بدل شد. در ژوئیه‌ی همان سال قیمت نفت به بالاترین میزان خود در تاریخ صنعت نفت رسید که 147 دلار بود. متوسط قیمت نفت در این سال حدود 100 دلار بود.
اما در پایان سال 2008 قیمت نفت به‌شدت کاهش یافت و کمتر از 40 دلار هم معامله شد. در واقع، بحران مالی جهانی بر نفت نیز اثر خود را گذاشت. ورشکستگی بانک‌ها و سازمان‌های بزرگ مالی و کاهش نقدینگی بسیاری از سازمان‌های مالی، این بحران مالی را رقم زد. این بحران مالی، به‌طور آنی تقاضا برای نفت را کاهش داد. با سقوط معاملات بورس نفت، قیمت نفت به زیر 40 دلار رسید. اما بسیاری از محققان معتقدند که تغییرات شدید قیمت نفت را نمی‌توان صرفاً بر اساس تغییرات عرضه و تقاضا تحلیل کرد. چنانکه برخی از کارشناسان مالی سفته‌بازان را مسئول اوج قیمت نفت در سال 2008 می‌دانند.
در سال 2011 باز هم بازار نفت شوک دیگری را تجربه کرد. انقلاب لیبی و تنش غرب با ایران بار دیگر قیمت نفت را افزایش داد. این‌بار، متوسط قیمت نفت که در سال 2010 به‌طور متوسط 79 دلار به‌ازای هر بشکه بود، در سال 2011 به بیش از 111 دلار به‌ازای هر بشکه رسید. شوک نفتی بعدی در سال‌های 2014 تا 2016 رخ داد که قیمت نفت بار دیگر کاهش یافت. قیمت نفت برنت که در ژوئیه‌ی 2014 بشکه‌ای 106 دلار بود، در ژانویه‌ی 2016 به 30 دلار به‌ازای هر بشکه کاهش یافت. رشد غیرمنتظره‌ی تولید نفت شیل در آمریکا و افزایش تولید نفت در کانادا و روسیه و نیز تضعیف اقتصادی جهان در این شوک نفتی اثرگذار بود.
سال 2020 را شاید بتوان تلخ‌ترین سال برای بازار نفت دانست. قیمت نفت که در ژانویه این سال 68 دلار به‌ازای هر بشکه بود، در ماه آوریل قیمت منفی را تجربه کرد. قیمت نفت در سال 2020، به‌طور متوسط 41 دلار به‌ازای هر بشکه بود. شیوع بیماری کرونا و تعطیلی بسیاری از کسب‌وکارها در کشورهای مختلف دنیا، شوک نفتی 2020 را رقم زد.
*Source: The US Energy Information Administration (www.eia.gov)
ما به سوالات شما پاسخ می دهیم